Căn nhà tuổi thơ

Căn nhà tuổi thơ của tôi ở Phan-thiết nằm ngay góc ngã ba của con đường từ thị xã ra Phú-hài và con đường đất dẫn ra biển. Thuở đầu, ngõ vào nhà nằm trên mặt đường cái, được lát bằng gạch, nhà nằm thụt sâu vào trong một chút, giữa những cây na (măng cầu ta). (Sơn : Khi ngõ nhà mình còn hướng ra đường cái, thì ngay bên ngõ có cây trứng cá. Đây là một cây lá nhỏ, cao độ dăm ba thước, có trái tròn lớn bằng ngón tay cái, khi chín, đỏ mọng, thơm và ngọt. Không biết chị Tuyết hay các em, có ai còn nhớ đến cây trứng cá này không). (Tuyết : Chị đi tu một năm sau trở về vẫn còn leo cây trứng cá này để hái trái. Có lúc người ta nói ăn trái đó coi chừng bị “cát” của nó, nhỏ li ti, dính vào bao tử là nguy hiểm. Vậy mà vẫn cứ “sa chước cám dỗ” ! Ngày xưa trẻ con không có dư thừa thực phẩm và đồ chơi như bây giờ, nên bất cứ thứ gì dù tầm thường vẫn cảm thấy thích thú và ngon lành). Đứng từ ngõ nhìn vào nhà, ngang với căn nhà thì phía trái còn có một cây nhãn, phía phải có một cây dừa; suốt mười mấy năm ở đó tôi chưa hề được thấy trái của hai cây này. Cây nhãn hình như bị đốn trước khi nhà đổi cổng về phía đường ra biển, còn cây dừa thì sau khi bán nhà cho ông Thảo mới có trái.
Nhớ lúc mới ở căn nhà đó, tôi thường quanh quẩn ra vườn búng mấy trái na xem đã chín chưa, có lúc thấy mẹ hái vào mỗi lần cả 2, 3 thúng nhưng có điều bị rầy bám nhiều lắm, không hiểu tại sao mà sau đó thì mấy cây na bị đốn hết nên chỉ còn lại mảnh đất trống. Chung quanh vườn thì 2 phía là hàng rào cây xương rồng, mặt giáp đường ra biển có thêm mấy cây găng (còn gọi là cây keo), trái từa tựa trái me, mỗi mắt có một hột được bọc bằng một lớp cơm trắng và hơi xốp, ăn lớp cơm này thì hơi ngọt pha một ít vị chát. Trái găng lủng lẳng mời gọi thế đấy mà cứ bị cấm ăn, có lần chị Tuyết hái cho tôi ăn và dặn không được mách mẹ, thế mà sau khi ăn xong tôi lại đi khai tuốt hết, làm chị Tuyết bị mẹ la nên bực tôi vô cùng.
Căn nhà lúc đầu có vách làm bằng đất sét trộn rơm, bên ngoài có một lớp áo mỏng bằng ciment, có đôi chỗ lớp áo đã bị bong đi mất, là địa điểm cho tôi say mê theo dõi mấy con tò vò khoét từng lỗ trên tường, lấy đất sét để xây tổ. Từ từ, vách tường đất sét được đổi qua xây bằng gạch. Có lẽ vì tọa lạc trên vùng đất hơi trũng nên nhà được xây cao hơn mặt đất khoảng nửa thước, chung quanh có hàng hiên khá rộng. Tôi thích nhất hàng hiên này vì đây là chỗ cho chúng tôi chơi đùa mà không bị mưa, nắng; nào chơi ô, chơi cò cò, bò lê lết, trò cá sấu lên bờ và buổi tối còn có thể giăng ghế bố nằm ngủ nữa. (Tuyết: cũng nơi hàng hiên này mà những lúc rảnh rỗi sau trưa, hiu hiu gió mát thỉnh thoảng mẹ ngồi bắt chí cho chị. Cũng là nơi lúc còn ở nhà chị hay ngồi đan lưới.) Nhớ dịp đám cưới cậu Trực, có buổi tối, tôi và anh Sơn nằm nơi đây nghe cậu Phan lấy cửa sổ nhà anh Dân làm đích để giải thích nguyên tắc khẩu M-79. (Sơn: Nhân dịp đám cưới cậu Trực, cậu Phan từ Ban mê thuột xuống đi đám, anh mới có dịp gặp và làm quen với cậu Phan. Đó là buổi tối trước ngày cậu Phan ra về. Anh còn nhớ như in buổi nói chuyện với cậu Phan vào buổi tối hôm đó và nghe cậu ấy kể chuyện bắn súng M79, không ngờ Thạch cũng ngồi bên cạnh hóng chuyện và còn nhớ. Chưa gặp cậu Phan lần nào, nhưng thấy cậu hiền hiền, ít nói và có vẻ gần gũi, nên anh đến làm quen bắt chuyện. Nhờ đó mà tình cậu cháu thân thiết hơn. Sau đó vài năm khi anh đang học tại Tiểu chủng viện Chúa Chiên Lành Đà lạt, hình như là vào năm 1971, trong một dịp nghỉ giữa khóa, anh tự thân mua vé may bay lên Ban mê thuột thăm cậu và làm quen với toàn gia đình cậu mự Phan. Lúc này, Hùng, Dũng, Dung, Hòa còn nhỏ xíu. Đó là một chuyến phiêu lưu thật đáng nhớ).
Căn nhà bếp nằm về hướng nhà bà Thảo (tức là hướng đi lên tỉnh), lúc đầu liền với căn nhà nhưng sau này được xây lại thụt ra sau một tí nên khoảng nền nhà bếp cũ trở thành sân chơi cho mấy trò cần nhiều chỗ hơn : đẩy xe, lắc lư xoay vòng trong cái chảo lớn, nhảy nhún trên cái xăm xe to tổ bố do cậu mang về. Cùng lúc di chuyển nhà bếp thì có thêm nhà tiêu, nhà tắm và bồn chứa nước mưa, trên bồn nước mưa này là chỗ sinh hoạt rất thú vị vào những đêm trăng thanh gió mát, đứng ở đây có thể với tay hái chùm ruột trên cây sau nhà tắm. Sát bên nhà bếp, ngay bên giếng nước còn có một cây chùm ruột khác nữa.
Khi nhà chưa nuôi heo thì dường như vườn chẳng trồng gì cả, chung quanh vẫn là hàng rào xương rồng để mỗi chiều tôi lang thang ra đó tìm bắt chuồn chuồn, châu chấu. Sau này, chuồng heo được dựng lên về phía góc vườn, cách nhà bếp và giếng nước khoảng 10 thước, khoảng trống này sau đó có thêm giàn bầu, giàn mướp và trồng cà, vườn cũng bắt đầu được đánh luống để trồng rau lang.
Trước mặt nhà lúc đầu chỉ là bãi đất hoang, cây cối lơ thơ, cho tới khoảng năm 1964 mới bắt đầu khởi công xây lao xá. Thời gian này mẹ mở quán tạp hóa, chủ yếu bán hàng cho các công nhân xây cất công trình lao xá, hằng ngày các công nhân ghé mua bánh, nước, thuốc lá hoặc nốc vội một ly rượu đế trong giờ giải lao; có một bác cai có thói quen rất lạ là mỗi ngày ghé uống một chai bia con cọp với mấy muỗng đường và chỉ cầm chai uống chứ không bao giờ rót ra ly. Trò chơi của tôi lúc này là sắp những chai nước ngọt trên nền nhà và lăn tới, lăn lui cả buổi, tưởng tượng như đang lái một chiếc xe tải. Thỉnh thoảng, sau bữa ăn tối, mấy cha con dạo chơi thám hiểm những căn nhà đã xây xong trong công trình lao xá, nằm chơi hóng mát trên những bục xi măng của nhà giam tập thể. Sau một thời gian thì không còn thấy công nhân xây dựng nữa, trung tâm thấy để trống, có vẻ như công việc chưa hoàn tất nhưng bị đình chỉ. Một thời gian sau thì thấy lính tráng, xe cộ kéo tới và lao xá trở thành hậu cứ của trung đoàn 53BB, ngày ngày có các buổi thao luyện và những hồi kèn trompette vang dội. Có lẽ vì tọa lạc chính diện với lao xá, hay trại lính lúc đó, có nhiều điều bất tiện nên ngõ vào nhà được từ từ chuyển qua phía con đường đi ra biển.
Sau khi cậu Trực lập gia đình, cậu cũng ở nhà này, căn phòng tôi thường nằm ngủ được ngăn ra dành riêng cho gia đình cậu, giường ngủ của tôi lúc ấy chuyển thành cái ghế bố, được kê lên mỗi đêm trên hàng hiên phía sau, gần lối đi vào nhà bếp. Có lẽ có thêm gia đình cậu nên mình mới chuyển tới chỗ khác để có chỗ cho cậu dựng được một căn nhà riêng bên cạnh. 
(Tuyết : Hình như căn nhà mà Thạch mô tả trên đây là ngôi nhà thứ hai. Ngôi nhà đầu tiên nằm ở sau ngôi nhà này. Mặt tiền nhà quay về phía đường đất đi vào nhà thờ Vinh Thuỷ, mái lợp bằng tranh. Ở bên hông nhà có một bụi hoa trúc đào. Lúc ở nhà này không biết được bao lâu, mẹ mướn bà Liễu, có hai con gái là chị Hương và Vân, đến giúp công việc nhà. Chính trong nhà này mà chị bị mẹ cấm nhảy dây. Cũng ở nhà này Sơn bị cậu đánh sưng cả cánh tay vì tội thò tay vào lu nghịch nước thì phải. Sau này khi dời nhà ra phía trước, cha mẹ để lại cho một gia đình công chức có người con trai tên Hoè cùng lớp với chị. Anh này bị chết đuối trong hồ Vinh Thủy đang lúc cùng với các bạn, sau dịp cắm trại trong trường, tháo gỡ một cái cầu bắc ở dưới hồ. Có lẽ mình dời nhà ra gần đường cái để tiện việc buôn cây bán lá.)